Nikt nie wątpi, że konflikty z lat 1914-1918 i 1939-1945 były wojnami światowymi. Czy wojny światowe to tylko los XX wieku? Czy nie było wcześniej wojen, które ze swej natury toczyły się również między wieloma państwami na całej Ziemi? Jakie są rodzaje wojen?
Co to jest wojna?
Sun Tzu – jeden z największych myślicieli starożytności i autor słynnej „Sztuki wojny„, uważanej za największe osiągnięcie wojny za zwycięstwo nad wrogiem bez walki. Można to osiągnąć np. rozdzielając sojuszników wroga. Jednocześnie Sun Tzu uważał wojnę za rzecz najważniejszą dla państwa, sprawę życia i śmierci, drogę prowadzącą do przetrwania lub śmierci. We wspomnianej wyżej „Sztuce wojny” zamieścił uniwersalne prawa wojny. Jednym z nich jest to, że armia zginie, jeśli nie będzie miała zapasów, żywności i pieniędzy.
Z drugiej strony, dla rzymskiego mówcy Cycerona wojna jest rozwiązaniem sporu siłą. Holenderski filozof Hugo Grotius rozwinął definicję Cycerona, aby uwzględnić konsekwencje wojny – nieszczęścia, które spadły na niewinnych ludzi. Klasyczną definicję wojny podał pruski teoretyk wojskowości Carl von Clausewitz. Jego zdaniem wojna to przede wszystkim akt polityczny. Wojnę postrzegał jako dalszą kontynuację stosunków politycznych, wyrażającą się w akcie przemocy mającym na celu doprowadzenie sił zbrojnych wroga do stanu, w którym nie są one już zdolne do walki.
Rodzaje i oddzielne klasyfikacje wojen
Skrajnym przykładem wojny jest wojna totalna (wojna na wyczerpanie), której celem jest całkowite unicestwienie wroga. Przeciwnicy w nim nie biorą pod uwagę ograniczeń moralnych i prawnych i dążą do zniszczenia całego potencjału przeciwnika. Nie tylko militarne, ale także społeczne i gospodarcze. Dlatego zbrodnie wojenne i ludobójstwo dokonywane na określonych grupach etnicznych są często elementem wojny totalnej. Przykładami wojen totalnych są III wojna punicka, wojna domowa, pierwsza i druga wojna światowa.
Innym rodzajem wojny jest wojna handlowa (gospodarcza). Jej celem jest najpierw zniszczenie gospodarki wroga, aby osłabić go ekonomicznie, a następnie ustępstwa ze względu na trudności spowodowane wojną. Narzędzia wojny handlowej obejmują embarga i sankcje. Przykładem takiej wojny jest blokada kontynentalna Wielkiej Brytanii i wojna celna między Polską a Niemcami.
Działania wojenne mogą być konwencjonalne, gdy środki wojenne są używane bez użycia broni masowego rażenia. Jej przeciwieństwem jest wojna nuklearna, w której zostanie użyta broń jądrowa. Ten rodzaj wojny będzie charakteryzował się niewyobrażalnymi stratami ludzkimi i materialnymi, a także nieodwracalnymi zniszczeniami środowiska. Totalna wojna nuklearna może zagrozić istnieniu gatunku ludzkiego.
Z punktu widzenia mobilności działań wojennych rozróżnia się wojnę pozycyjną, w której wykorzystuje się fortyfikacje polowe, a tempo działań wojennych ogranicza się do prób przebicia się przez umocnione pozycje wroga.
Takie działania były charakterystyczne dla frontu zachodniego I wojny światowej. Z drugiej strony Wojna mobilna charakteryzuje się dużą mobilnością, brakiem stabilnych frontów i wysokim tempem operacji. Jego przykład widać w podbojach mongolskich. Wariantem wojny mobilnej jest blitzkrieg, w którym agresor dąży do osiągnięcia głównych celów wojny w jak najkrótszym czasie, z jak największej liczby frontów, po zmasowanym ataku powietrznym, morskim i naziemnym, obejmującym przede wszystkim forsowanie wroga do całkowitego poddania się. Przykładem takiej wojny jest kampania niemiecka we Francji w 1940 roku.
Wojna może być także regularna, jeśli jest prowadzona systematycznie i planowana, a jej główną częścią jest wyszkolona armia. W wojnie konwencjonalnej przeciwnicy są zwykle celem bitew, które mają zadecydować o losach wojny. Taką wojną była Wielka Wojna z Zakonem Krzyżackim, którą prowadziło królestwo polsko-litewskie w latach 1409-1411. Wojna partyzancka z kolei polega na prowadzeniu wojny przez partyzantów, którzy najczęściej prowadzą działania ofensywne, ścigając wroga z pomocą miejscowej ludności. Jako przykład można tu przytoczyć wojnę na Półwyspie Iberyjskim (1807-1814) oraz działania wojsk podziemnych w czasie II wojny światowej.
Co to jest wojna światowa?
Podobnie jak w przypadku definicji wojny, nie ma jednej i uniwersalnej definicji wojny światowej. Wojnę światową można jednak zdefiniować jako wojnę, która obejmuje dużą liczbę krajów i toczy się na wielu kontynentach. Ponadto charakterystyczną cechą wojen światowych są duże sojusze, często nieoczekiwane lub zmienne w czasie. Z reguły termin wojna światowa jest używany do opisu konfliktów z lat 1914-1918 i 1939-1945. Ale czy naprawdę były to jedyne wojny w historii świata, które można nazwać wojnami światowymi?
Wojny są tak stare jak sama ludzkość. Od samego początku swego istnienia towarzyszyli podbojowi jednego miasta czy kraju przez drugie. Większość wojen miała charakter lokalny lub regionalny (na przykład o dominację na Morzu Śródziemnym lub Bałtyckim). Jednak wraz z rozwojem technologii zwiększyły się możliwości działań wojskowych na dużą skalę. Początkowo wojny toczyły się głównie na lądzie, następnie, wraz z rozwojem żeglugi, na morzach i oceanach, a od XX wieku w powietrzu. Zdolność do użycia marynarki wojennej i lotnictwa umożliwiła prowadzenie wojen na wielu frontach jednocześnie.
Początki wojen światowych
W poszukiwaniu pierwszych globalnych konfliktów możemy cofnąć się do średniowiecza i jako przykład przytoczyć podboje arabskie. W tym czasie, w VI i VII wieku, Arabom udało się podbić Persję, Afrykę Północną, Syrię, Trypolitanię, Sycylię, Sardynię. Korsyka, Cypr, Rodos, Armenia i Półwysep Iberyjski. Dopiero po tym, jak Frankowie pokonali armię muzułmańską pod Poitiers, powstał opór. Konflikt był nie tylko polityczny, ale także społeczny i religijny. Wraz z podbojem nowych ziem Arabowie zasiali swoją cywilizację.
Na przykład w Hiszpanii jest dziś wiele zabytków, które pamiętają czasy, kiedy te ziemie były okupowane przez muzułmanów. Konflikt nie miał jednak takiej dynamiki i jednoczesnego udziału wielu krajów, by można go było nazwać I wojną światową. W przeciwnym razie podboje Rzymu czy Aleksandra Wielkiego należy uznać za wojny światowe. Podobny charakter miały również podboje mongolskie.
Kiedy rozpoczęła się I wojna światowa?
Przełom, który umożliwił prowadzenie wojen na całym świecie, nastąpił dopiero w XV i XVI wieku, wraz z wielkimi odkryciami geograficznymi. Stali się katalizatorem powstania pierwszych światowych mocarstw, a oprócz bitew lądowych toczyły się także wojny na morzu. Odkrycia geograficzne umożliwiły stworzenie światowych supermocarstw. Pierwszym z nich było Imperium Hiszpańskie, które posiadało terytoria od Azji po Amerykę, dzięki czemu zostało nazwane „imperium, nad którym nigdy nie zachodzi słońce”. Odkrycia geograficzne były także momentem podziału świata na strefy wpływów.
W 1494 świat został podzielony między Hiszpanów i Portugalczyków. Odkrycia te zapoczątkowały także okres kolonializmu. Swoje kolonie zakładali głównie Hiszpanie, Portugalczycy, Brytyjczycy i Francuzi. Dlatego każdy konflikt między państwami kolonialnymi automatycznie prowadził do wojny na całym świecie.
Wojna między Francją a Ligą Augsburską
Pierwszą z serii takich wojen była wojna między Francją a Ligą Augsburską (1689-1697). Ambicje Ludwika XIV i rosnąca potęga jego państwa doprowadziły do powstania antyfrancuskiej koalicji zwanej Ligą Augsburską (lub Wielką Koalicją).
Początkowo sojusz utworzył cesarz Leopold I Habsburg i księstwa południowych Niemiec. Jednak z czasem dołączyły do niej Holandia, Hiszpania, Szwecja, Sabaudia i co najważniejsze Wielka Brytania. Wojna toczyła się nie tylko w Europie, ale także w Ameryce i Azji. Jednak bitwy poza Europą miały drugorzędne znaczenie.
Wojna o sukcesję hiszpańską
Kolejny konflikt międzykontynentalny związany jest z wojną o sukcesję hiszpańską (1701-1714). W tym czasie konflikt toczył się między dwoma blokami państw. Z jednej strony znajdowały się Wielka Brytania, Holandia, Austria i Sabaudia, az drugiej Francja, Hiszpania, Bawaria i Kolonia. Przyczyną wojny był spór o dominację w Europie.
Wojna toczyła się głównie w Europie, ale także w Ameryce Północnej i Południowej. Jednym z teatrów wojny była Ameryka Północna, gdzie w wyniku wojny Wielka Brytania otrzymała od Francji Nową Szkocję, Nową Fundlandię i wybrzeże Zatoki Hudsona.
Wojna siedmioletnia
Kilkadziesiąt lat później wybuchła kolejna wojna między dwoma sojuszami. Wojna siedmioletnia (1756-1763) toczyła się między Prusami, których sojusznikami była Wielka Brytania, Hanower, Hesja-Kassel i Brunszwik, a koalicją Austrii, Rosji, Francji, Saksonii, Szwecji i państw niemieckich. Było to spowodowane aneksją Śląska przez Fryderyka II oraz rywalizacją kolonialną między Wielką Brytanią a Francją. Miało to miejsce głównie w Europie, Ameryce Północnej, Indiach i na Karaibach. Uczestniczyła w nim większość ówczesnych mocarstw, ale zwyciężyła Wielka Brytania, potwierdzając swoją hegemonię w Europie.
Na mocy traktatu paryskiego Brytyjczycy przejęli większość kolonii francuskich. Wielka Brytania przejęła także Hiszpanię. W ten sposób na sto lat Wielka Brytania stała się jedynym supermocarstwem na świecie z największym imperium w historii świata.
Wojny napoleońskie (1792-1815), z udziałem większości światowych mocarstw, a także bitew na każdym zamieszkałym kontynencie i większości oceanów, stały się największym konfliktem poprzedzającym I wojnę światową. Bitwy toczyły się w Europie, Ameryce Północnej, Ameryce Południowej, na Kaukazie, na Karaibach, na Oceanie Atlantyckim, Oceanie Indyjskim, Morzu Śródziemnym i Północnym.
Wojny rewolucyjnej Francji stały się preludium do wojen napoleońskich. Po dojściu Napoleona do władzy we Francji konflikt nasilił się. Francja i jej sojusznicy walczyli ze zmieniającym się składem państw europejskich, tworząc różne koalicje. W ich ramach głównymi przeciwnikami Francji były Wielka Brytania, Rosja i Austria. Wczesne sukcesy Napoleona doprowadziły do francuskiej dominacji nad większością kontynentalnej Europy. Jednak na morzu Wielka Brytania zachowała swoją hegemonię, pokonując flotę francusko-hiszpańską w bitwie pod Trafalgarem. To zwycięstwo zapewniło Brytyjczykom kontrolę na morzach i zapobiegło inwazji na Wielką Brytanię.
Oprócz konwencjonalnej wojny Francja prowadziła wojnę gospodarczą z Wielką Brytanią poprzez blokadę kontynentalną. W latach 1806-1814 Francja nałożyła embargo na handel z Wielką Brytanią, które nałożyła na inne kraje Europy. Rosja, nie chcąc ponosić ekonomicznych konsekwencji ograniczenia handlu, złamała blokadę, która była przyczyną francuskiej inwazji na Rosję. Klęska Napoleona na wschodzie oznaczała początek końca francuskiej dominacji, która zakończyła się w 1815 roku. Wojny zakończył się Kongresem Wiedeńskim, który ustanowił nowy porządek na kontynencie. Wojny napoleońskie lokalnie przekształciły się w wojnę totalną o zniszczenie wroga. Podobną taktykę zastosowali Francuzi podczas wojny półwyspowej (1808-1814).
I i II wojna światowa
Wielka Wojna, uznawana w historii za I Wojnę Światową, toczyła się w latach 1914-1918 i była bezpośrednio spowodowana zamachem na austriackiego następcę tronu w Sarajewie. W rezultacie Austro-Węgry wypowiedziały Serbii wojnę, co doprowadziło do aktywizacji sojuszy. W ten sposób Rosja stanęła po stronie Serbii, a Niemcy – po Austro-Węgrzech. Niemcy wkrótce wkroczyły do Luksemburga i Belgii, by zaatakować Francję.
To z kolei spowodowało, że Wielka Brytania i jej dominia rozpoczęły wojnę z Niemcami. W ten sposób Austro-Węgry, Niemcy i Turcja znalazły się po tej samej stronie konfliktu z Wielką Brytanią, Francją, Rosją, Japonią, Belgią, Serbią, do których później dołączyły USA, Chiny, Portugalia, Grecja i Włochy. Wojna ogarnęła wszystkie oceany i wszystkie zamieszkane kontynenty. Bitwy toczono na lądzie, morzu iw powietrzu. Zakończyło się klęską Niemiec i Austro-Węgier, których warunki kapitulacji narzucił traktat wersalski.
Dwadzieścia lat później wybuchła kolejna wojna światowa. Spowodowane było to dążeniami Niemiec i ZSRR do hegemonii w Europie oraz podobnymi aspiracjami Japonii w Azji Wschodniej. II wojna światowa rozpoczęła się w 1939 roku po inwazji Niemiec i ZSRR na Polskę i trwała do 1945 roku, kiedy Niemcy i Japonia skapitulowały. Była to najbardziej śmiertelna wojna w historii, nie tylko dlatego, że obejmowała cały świat i śmiercionośną nową broń, ale także dlatego, że towarzyszyła jej bezprecedensowa ilość zbrodni wojennych i ludobójstwa. Miało to także ważne implikacje polityczne.
Największymi zwycięzcami były USA i ZSRR, co doprowadziło do powstania układu dwubiegunowego. Z jednej strony były Stany Zjednoczone i kraje Europy Zachodniej, az drugiej ZSRR i kraje Europy Środkowo-Wschodniej, w których dominował.
W obu wojnach światowych działania wojenne toczyły się na wszystkich kontynentach z wyjątkiem niezamieszkanej Antarktydy. Co charakterystyczne, obie wojny toczyły dwa bloki państw, które łączyły wzajemne zależności i sojusze. Po każdym z nich następowały znaczące zmiany terytorialne, będące wynikiem powojennych traktatów zawartych przez mocarstwa. Z racji swej totalnej natury spowodowały ogromne straty ludzkie i towarzyszące im zniszczenia materialne.
Zimna wojna
Jedną z konsekwencji zakończenia II wojny światowej był podział świata na dwa bloki państw. Przewodziły im z jednej strony Stany Zjednoczone, az drugiej ZSRR. Kraje znajdujące się na biegunach tego dwubiegunowego systemu łączyły prawie wszystko: historia, ideologia, system gospodarczy i system rządów.
Z czasem eskalujące napięcia między USA i ich sojusznikami a ZSRR i jego sojusznikami doprowadziły do powstania sojuszy wojskowych w postaci NATO i Układu Warszawskiego. Genezy podziału Europy należy szukać także w sowietyzacji państw Europy Środkowo-Wschodniej, które albo zostały włączone do ZSRR, albo stały się od niego zależne. Taka polityka doprowadziła do izolacji tych państw komunistycznych od kontaktów z krajami zachodnimi i ich wpływów. W konsekwencji ich mieszkańcy nie mogli swobodnie przekraczać granic z krajami zachodnimi i mieli ograniczony dostęp do informacji i produktów gospodarek kapitalistycznych. To tylko zintensyfikowało wzajemną rywalizację między USA a ZSRR.
Pomimo rywalizacji militarnej w okresie zimnej wojny między NATO a Układem Warszawskim nie było otwartego konfliktu, który był zaniepokojony eskalacją konfliktu do wojny nuklearnej. Najbardziej krytycznym momentem zimnej wojny był kryzys kubański, kiedy Stany Zjednoczone nakazały morską blokadę Kuby, aby zapobiec rozwojowi sowieckich instalacji rakietowych.