Niemand twijfelt eraan dat de conflicten van 1914-1918 en 1939-1945 wereldoorlogen waren. Zijn wereldoorlogen alleen het lot van de 20e eeuw? Waren er daarvoor geen oorlogen geweest, die door hun aard ook tussen vele staten over de hele aarde werden uitgevochten? Wat zijn de soorten oorlogen?
Wat is oorlog?
Sun Tzu – een van de grootste denkers uit de oudheid en de auteur van de beroemde “The Art of War“, beschouwd als de grootste prestatie van oorlog als de overwinning op de vijand zonder strijd. Dit kan bijvoorbeeld worden bereikt door de bondgenoten van de vijand te scheiden. Tegelijkertijd beschouwde Sun Tzu oorlog als het belangrijkste voor de staat, een zaak van leven en dood, een weg die leidt naar overleving of de dood. In The Art of War hierboven vermeld, nam hij de universele wetten van oorlogvoering op. Een daarvan is dat het leger zal sterven als het geen voorraden heeft, als er geen voedsel is en als er geen geld is.
Voor de Romeinse redenaar Cicero daarentegen is oorlog de oplossing van een geschil met geweld. De Nederlandse filosoof Hugo Grotius ontwikkelde Cicero’s definitie om ook de gevolgen van oorlog te omvatten – het ongeluk dat onschuldige mensen overkwam. De klassieke definitie van oorlog werd gegeven door de Pruisische militaire theoreticus Carl von Clausewitz. Oorlog is volgens hem vooral een politieke daad. Hij zag oorlog als een verdere voortzetting van politieke betrekkingen, uitgedrukt in een gewelddaad die erop gericht was de strijdkrachten van de vijand in een staat te brengen waarin ze niet meer in staat zijn te vechten.
Typen en afzonderlijke classificaties van oorlogen
Een extreem voorbeeld van oorlog is totale oorlog (uitputtingsslag), met als doel de volledige vernietiging van de vijand. Tegenstanders daarin houden geen rekening met morele en wettelijke beperkingen en streven ernaar het volledige potentieel van de tegenstander te vernietigen. Niet alleen militair, maar ook sociaal en economisch. Daarom zijn oorlogsmisdaden en genocide tegen specifieke etnische groepen vaak een onderdeel van totale oorlog. Voorbeelden van totale oorlogen zijn de Derde Punische Oorlog, de Burgeroorlog, de Eerste en de Tweede Wereldoorlog.
Een ander soort oorlog is de handels (economische) oorlog. Het doel is eerst de economie van de vijand te vernietigen om hem economisch te verzwakken, en vervolgens concessies te doen vanwege de moeilijkheden veroorzaakt door de oorlog. Instrumenten voor handelsoorlogen omvatten embargo’s en sancties. Voorbeelden van zo’n oorlog zijn de continentale blokkade van Groot-Brittannië en de tariefoorlog tussen Polen en Duitsland.
Oorlogvoering kan conventioneel zijn wanneer de middelen voor oorlogsvoering worden gebruikt zonder het gebruik van massavernietigingswapens. Het tegenovergestelde is nucleaire oorlog, waarin kernwapens zullen worden gebruikt. Dit type oorlog zal worden gekenmerkt door onvoorstelbare menselijke en materiële verliezen, evenals onomkeerbare schade aan het milieu. Een totale nucleaire oorlog zou het voortbestaan van de menselijke soort kunnen bedreigen.
Vanuit het oogpunt van de mobiliteit van vijandelijkheden wordt onderscheid gemaakt tussen positionele oorlogvoering, waarbij veldversterkingen worden gebruikt, en het tempo van de vijandelijkheden wordt beperkt tot pogingen om door de vijandelijke versterkte posities te breken.
Dergelijke acties waren kenmerkend voor het westfront van de Eerste Wereldoorlog. Mobiele oorlogsvoering daarentegen wordt gekenmerkt door hoge mobiliteit, gebrek aan stabiele fronten en een hoog tempo van operaties. Zijn voorbeeld is te zien in de Mongoolse veroveringen. Een variant van mobiele oorlogsvoering is blitzkrieg, waarbij de agressor de hoofddoelen van de oorlog in de kortst mogelijke tijd, van zoveel mogelijk fronten, na een massale lucht-, zee- en grondaanval, waaronder vooral forcering, probeert te bereiken. de vijand zich volledig over te geven. Een voorbeeld van zo’n oorlog is de Duitse campagne in Frankrijk in 1940.
Oorlog kan ook regulier zijn als het systematisch en gepland wordt gevoerd, en het belangrijkste onderdeel is een getraind leger. In conventionele oorlogsvoering zijn tegenstanders meestal het doelwit van veldslagen die het lot van de oorlog zouden moeten beslissen. Zo’n oorlog was de Grote Oorlog met de Duitse Orde, die in 1409-1411 door het Pools-Litouwse koninkrijk werd gevoerd. Guerrillaoorlog daarentegen omvat het voeren van oorlog door guerrilla’s, die meestal offensieve acties uitvoeren en de vijand achtervolgen met de hulp van de lokale bevolking. Hier kunnen als voorbeelden de oorlog op het Iberisch schiereiland (1807-1814) en de acties van ondergrondse legers tijdens de Tweede Wereldoorlog worden genoemd.
Wat is een wereldoorlog?
Net als bij de definitie van oorlog, is er geen enkele en universele definitie van wereldoorlog. Een wereldoorlog kan echter worden gedefinieerd als een oorlog waarbij een groot aantal landen is betrokken en die op veel continenten wordt uitgevochten. Kenmerkend voor wereldoorlogen zijn bovendien grote allianties, die vaak onverwacht of veranderlijk zijn in de tijd. In de regel wordt de term wereldoorlog gebruikt om de conflicten van 1914-1918 en 1939-1945 te beschrijven. Maar waren dit werkelijk de enige oorlogen in de wereldgeschiedenis die wereldoorlogen genoemd kunnen worden?
Oorlogen zijn zo oud als de mensheid zelf. Vanaf het allereerste begin van hun bestaan begeleidden ze de verovering van de ene stad of het andere land. De meeste oorlogen waren lokaal of regionaal (bijvoorbeeld voor dominantie in de Middellandse Zee of de Baltische Zee). Met de ontwikkeling van de technologie zijn echter de mogelijkheden voor grootschalige militaire actie toegenomen. Aanvankelijk werden oorlogen voornamelijk op het land uitgevochten, daarna, met de ontwikkeling van de navigatie, op de zeeën en oceanen, en sinds de 20e eeuw worden ze in de lucht gevochten. De inzet van de marine en de luchtmacht maakte het mogelijk om op vele fronten tegelijk oorlog te voeren.
De oorsprong van de wereldoorlogen
Op zoek naar de eerste mondiale conflicten kunnen we teruggaan naar de middeleeuwen en de Arabische veroveringen als voorbeeld noemen. In die tijd, in de VI en VII eeuw, slaagden de Arabieren erin Perzië, Noord-Afrika, Syrië, Tripolitania, Sicilië en Sardinië te veroveren. Corsica, Cyprus, Rhodos, Armenië en het Iberisch schiereiland. Pas nadat de Franken het moslimleger bij Poitiers hadden verslagen, werd weerstand geboden. Het conflict was niet alleen politiek, maar ook sociaal en religieus. Samen met de verovering van nieuwe landen, plantten de Arabieren hun beschaving.
Zo zijn er in Spanje tegenwoordig veel monumenten die herinneren aan de tijd dat deze landen door moslims werden bezet. Het conflict had echter niet zo’n dynamiek en gelijktijdige deelname van veel landen dat het de Eerste Wereldoorlog zou kunnen worden genoemd. Anders zouden de veroveringen van Rome of Alexander de Grote als wereldoorlogen moeten worden beschouwd. De Mongoolse veroveringen waren ook van vergelijkbare aard.
Wanneer begon de Eerste Wereldoorlog?
De doorbraak die het voeren van oorlogen over de hele wereld mogelijk maakte, kwam pas in de 15e en 16e eeuw, met de grote geografische ontdekkingen. Ze werden de katalysator voor de oprichting van de eerste wereldmachten, en naast landgevechten werden er ook oorlogen op zee uitgevochten. Geografische ontdekkingen maakten het mogelijk om wereldmachten te creëren. De eerste hiervan was het Spaanse rijk, dat gebieden bezat van Azië tot Amerika, waardoor het ‘het rijk werd genoemd waarop de zon nooit ondergaat’. Geografische ontdekkingen waren ook het moment waarop de wereld werd verdeeld in invloedssferen.
In 1494 werd de wereld verdeeld tussen de Spanjaarden en de Portugezen. Met deze ontdekkingen begon ook de periode van het kolonialisme. Meestal stichtten de Spanjaarden, Portugezen, Britten en Fransen hun koloniën. Daarom leidde elk conflict tussen koloniale staten automatisch tot oorlog over de hele wereld.
Oorlog tussen Frankrijk en de Liga van Augsburg
De eerste van een reeks van dergelijke oorlogen was de oorlog tussen Frankrijk en de Liga van Augsburg (1689-1697). De ambities van Lodewijk XIV en de groeiende macht van zijn staat leidden tot de vorming van een anti-Franse coalitie die bekend staat als de Liga van Augsburg (of Grote Coalitie).
Aanvankelijk werd de alliantie gevormd door keizer Leopold I van Habsburg en de vorstendommen van Zuid-Duitsland. Na verloop van tijd kwamen echter Nederland, Spanje, Zweden, Sabaudia en vooral Groot-Brittannië erbij. De oorlog werd niet alleen in Europa uitgevochten, maar ook in Amerika en Azië. Veldslagen buiten Europa waren echter van ondergeschikt belang.
Spaanse Successieoorlog
Een ander intercontinentaal conflict houdt verband met de Spaanse Successieoorlog (1701-1714). In die tijd was het conflict tussen twee blokken van staten. Aan de ene kant waren Groot-Brittannië, Nederland, Oostenrijk en Savoye, en aan de andere kant Frankrijk, Spanje, Beieren en Keulen. De oorzaak van de oorlog was een geschil over dominantie in Europa.
De oorlog werd vooral in Europa uitgevochten, maar ook in Noord- en Zuid-Amerika. Een van de strijdtonelen was Noord-Amerika, waar Groot-Brittannië als gevolg van de oorlog Nova Scotia, Newfoundland en de kust van Hudson Bay van Frankrijk ontving.
Zevenjarige oorlog
Een paar decennia later brak er opnieuw een oorlog uit tussen de twee allianties. De Zevenjarige Oorlog (1756-1763) werd uitgevochten tussen Pruisen, met als bondgenoten Groot-Brittannië, Hannover, Hessen-Kassel en Braunschweig, en een coalitie van Oostenrijk, Rusland, Frankrijk, Saksen, Zweden en de Duitse staten. Dit werd veroorzaakt door de annexatie van Silezië door Frederik II en de koloniale rivaliteit tussen Groot-Brittannië en Frankrijk. Het vond voornamelijk plaats in Europa, Noord-Amerika, India en het Caribisch gebied. De meeste grootmachten van die tijd namen eraan deel, maar Groot-Brittannië kwam als overwinnaar uit de strijd en bevestigde zijn hegemonie in Europa.
Onder het Verdrag van Parijs namen de Britten de meeste Franse koloniën over. Groot-Brittannië kreeg ook overnames over Spanje. Zo werd Groot-Brittannië honderd jaar lang de enige supermacht ter wereld met het grootste rijk in de wereldgeschiedenis.
Met de deelname van de meeste supermachten van de wereld, evenals veldslagen op elk bewoond continent en de meeste oceanen, werden de Napoleontische oorlogen (1792-1815) het grootste conflict dat aan de Eerste Wereldoorlog voorafging. Er vonden gevechten plaats in Europa, Noord-Amerika, Zuid-Amerika, de Kaukasus, het Caribisch gebied, de Atlantische Oceaan, de Indische Oceaan, de Middellandse Zee en de Noordzee.
De oorlogen van het revolutionaire Frankrijk werden de opmaat naar de Napoleontische oorlogen. Nadat Napoleon in Frankrijk aan de macht kwam, escaleerde het conflict. Frankrijk en zijn bondgenoten vochten tegen de veranderende samenstelling van Europese staten en vormden verschillende coalities. Binnen hun kader waren de belangrijkste tegenstanders van Frankrijk Groot-Brittannië, Rusland en Oostenrijk. De vroege successen van Napoleon leidden tot Franse dominantie over een groot deel van continentaal Europa. Op zee behield Groot-Brittannië echter zijn hegemonie door de Frans-Spaanse vloot te verslaan in de Slag bij Trafalgar. Deze overwinning verzekerde de Britse controle over de zeeën en verhinderde een invasie van Groot-Brittannië.
Naast conventionele oorlogsvoering voerde Frankrijk een economische oorlog tegen Groot-Brittannië door middel van een continentale blokkade. Tussen 1806 en 1814 legde Frankrijk een handelsembargo met Groot-Brittannië op, dat het oplegde aan andere landen in Europa. Rusland, dat niet bereid was de economische gevolgen van de verminderde handel te ondergaan, brak de blokkade, die de reden was voor de Franse invasie van Rusland. De nederlaag van Napoleon in het oosten markeerde het begin van het einde van de Franse overheersing, die eindigde in 1815. De oorlogen eindigden met het Congres van Wenen, dat een nieuwe orde op het continent vestigde. De Napoleontische oorlogen veranderden plaatselijk in een totale oorlog om de vijand te vernietigen. Een soortgelijke tactiek werd door de Fransen gebruikt tijdens de napoleontische oorlog (1808-1814).
Wereldoorlogen I en II
De Grote Oorlog, in de geschiedenis beschouwd als de Eerste Wereldoorlog, werd uitgevochten van 1914 tot 1918 en werd rechtstreeks veroorzaakt door de moord op de Oostenrijkse troonopvolger in Sarajevo. Als gevolg hiervan verklaarde Oostenrijk-Hongarije de oorlog aan Servië, wat leidde tot de activering van allianties. Zo koos Rusland de kant van Servië en Duitsland – met Oostenrijk-Hongarije. Duitsland viel al snel Luxemburg en België binnen om Frankrijk aan te vallen.
Dit zorgde er op zijn beurt voor dat Groot-Brittannië en zijn domeinen oorlog voerden tegen Duitsland. Zo stonden Oostenrijk-Hongarije, Duitsland en Turkije aan dezelfde kant van het conflict tegen Groot-Brittannië, Frankrijk, Rusland, Japan, België, Servië, die later werden vergezeld door de VS, China, Portugal, Griekenland en Italië. Oorlog heeft alle oceanen en alle bewoonde continenten overspoeld. De gevechten werden gestreden op het land, ter zee en in de lucht. Het eindigde met de nederlaag van Duitsland en Oostenrijk-Hongarije, wier overgavevoorwaarden waren opgelegd door het Verdrag van Versailles.
Twintig jaar later brak er opnieuw een wereldoorlog uit. Het werd veroorzaakt door het verlangen van Duitsland en de USSR naar hegemonie in Europa en soortgelijke aspiraties van Japan in Oost-Azië. De Tweede Wereldoorlog begon in 1939 na de Duitse en Sovjet-invasie van Polen en duurde tot 1945, toen Duitsland en Japan capituleerden. Het was de dodelijkste oorlog in de geschiedenis, niet alleen omdat het de hele wereld en dodelijke nieuwe wapens betrof, maar ook omdat het gepaard ging met een ongekende hoeveelheid oorlogsmisdaden en genocide. Het had ook belangrijke politieke implicaties.
De grootste winnaars waren de VS en de USSR, wat leidde tot het ontstaan van een bipolair systeem. Aan de ene kant waren de Verenigde Staten en de landen van West-Europa, en aan de andere – de USSR en de landen van Midden- en Oost-Europa, waarin het domineerde.
In beide wereldoorlogen werden op elk continent vijandelijkheden uitgevochten, behalve op het onbewoonde Antarctica. Kenmerkend is dat beide oorlogen werden uitgevochten door twee blokken van staten die verbonden waren door wederzijdse afhankelijkheden en allianties. Na elk van hen waren er belangrijke territoriale veranderingen die het resultaat waren van naoorlogse verdragen die door grote mogendheden waren gesloten. Door hun totale aard veroorzaakten ze enorme menselijke verliezen en de daarmee gepaard gaande materiële vernietiging.
Koude Oorlog
Een van de gevolgen van het einde van de Tweede Wereldoorlog was de verdeling van de wereld in twee blokken van staten. Ze werden enerzijds geleid door de Verenigde Staten en anderzijds door de USSR. De landen aan de polen van dit bipolaire systeem deelden bijna alles: geschiedenis, ideologie, economisch systeem en regeringssysteem.
Na verloop van tijd leidden escalerende spanningen tussen de VS en hun bondgenoten en de USSR en haar bondgenoten tot de oprichting van militaire allianties in de vorm van de NAVO en het Warschaupact. Het ontstaan van de deling van Europa moet ook worden gezocht in de sovjetisering van de staten van Midden- en Oost-Europa, die ofwel tot de USSR behoorden of daarvan afhankelijk werden. Een dergelijk beleid leidde tot het isolement van deze communistische staten van contact met westerse landen en hun invloed. Bijgevolg konden hun inwoners de grenzen met westerse landen niet vrij oversteken en hadden ze beperkte toegang tot de informatie en producten van kapitalistische economieën. Dit versterkte alleen maar de onderlinge rivaliteit tussen de VS en de USSR.
Ondanks de militaire rivaliteit was er tijdens de Koude Oorlog geen openlijk conflict tussen de NAVO en het Warschaupact, die zich vooral zorgen maakten over het conflict dat zou escaleren tot een nucleaire oorlog. Het meest kritieke moment van de Koude Oorlog was de Cubacrisis, toen de Verenigde Staten een zeeblokkade van Cuba bevolen om de ontwikkeling van Sovjetraketinstallaties daar te voorkomen.
